خصوصیات تغذیه ای و دارویی دانه و روغن شاهدانه‏

  • تاریخ انتشار : ۱۳۹۵/۰۹/۰۹
  • بازدید : ۱۲۶۸۲
شاهدانه شاید یکی از اولین گیاهانی باشد که در طی تاریخ و در تمام تاریخ ‏جهان توسط بشر مورد استفاده قرار گرفته است .شاهدانه یا ‏cannabis‏ از جنس‏‎ ‎cannabis‏ است. ‏Cannabis‏ دارویی شامل ماری جوانا، حشیش و داروهای وابسته است ‏‏. ‏Hemp‏ یا شاهدانه نام عمومی ‏cannabis‏ است و این نام اکثراً زمانی بکار ‏برده می شود که این گیاه بصورت یکساله و با هدف صنعتی و غیر دارویی کشت ‏شود. وقتی این گیاه با هدف صنعتی تولید شود به عنوان شاهدانه صنعتی ‏نامیده می شود (‏Industrial cannabis‏). البته از نظر بسیاری از مردم ‏cannabis‏ یا ‏شاهدانه مترادف با ماری جوانا است اما به زبان لاتین به معنای شاهدانه ‏مفید است. (‏useful hemp‏) . امروزه حدود سه گروه از شاهدانه کشت می شود که ‏عبارتند از :‏
‏1-‏ واریته هایی که برای تولید فیبر بکار می روند و دارای سابقه ‏بلند و شاخه کم هستند و شاهدانه صنعتی نامیده می شوند.‏
‏2-‏ ‏ واریته هایی که جهت تولید دانه و استخراج روغن آن کشت می شوند.‏
‏3-‏ واریته هایی که جهت استفاده دارویی بکار می روند.‏
از سال 1950 تا 1980 اتحاد جماهیر شوروی بیشتری میزان تولید شاهدانه را ‏داشت (‏km‏ 3000 در سال 1970) شاهدانه همچنین در کشورهای اوکراین، روسیه ‏و لهستان به عنوان محصول اصلی بود. از کشورهای مهم دیگر که تولید ‏شاهدانه دارند می توان به چین، مجارستان، یوگسلاوی ، رومانی، فرانسه، و ‏ایتالیا اشاره کرد. کانادا و آمریکا هم تولید تجاری را در سال 1990 شروع ‏کردند‎.‎‏ تولیدات انگلستان عمدتاً برای تولید پایه های تختخواب بکار می ‏رود. در آلمان هم بیشترین بازار فروش مربوط به فیبر آن و در قطعات خودرو ‏است.‏
در کانادا ، آمریکا و آلمان کمپانی هایی وجود دارد که دانه شاهدانه را ‏تحت فرآیند قرار می دهند و در مواد غذایی و آرایشی بکار می برند. برخی ‏از کشورها هم هنوز بصورت سنتی از فیبر آن جهت تولید پارچه و منسوجات ‏استفاده می کنند.‏
خصوصیات دانه شاهدانه
میوه شاهدانه یک دانه کامل نیست، بلکه یک فندقه( بذر برهنه) است. یک ‏مهره کوچک است که بوسیله یک پوسته سخت پوشیده شده است که در غذا و دارو ‏بصورت کامل بکار برده می شود. گاهی هم جهت تغذیه پرندگان و ماهیها بکار ‏می رود. غیر از این ، محصولات خوراکی شاهدانه بصورت ناشناخته باقی مانده ‏است.‏
دانه شامل 25-20 درصد پروتئین ،30-20 درصد کربوهیدرات و15-10 درصد فیبر ‏غیر محلول است و منبع خوبی برای مواد معدنی بخصوص فسفر ، پتاسیم، ‏منیزیم، سولفور و کلسیم است. همچنین دارای مقدار نسبتا کمی از آهن و روی ‏است که روی به عنوان کوفاکتور آنزم برای متابولیسم اسیدهای چرب در انسان ‏بکار می رود. همچنین منبع نسبتا خوبی برای کاروتن ( به عنوان پیشساز ‏ویتامینA‏) و فیبر رژیمی می باشد. اکثر دانه شامل 35-25 درصد روغن هستند. ‏یک واریته از آن که در روسیه رشد می کند و ‏Olifera‏ نامیده می شود شامل ‏حدود 40 درصد روغن است. یک واریته هم در چین وجود دارد که ادعا می شود ‏مقدار روغن آن بیش از این است. از نظر مقدار اسیدهای چرب غیر اشباع شبیه ‏روغن کتان است. از روغن آن به عنوان ماده خام برای شوینده ها و صابون ‏ها، همچنین به عنوان ماده نرم کننده پوست استفاده می شود.‏
ضایعات حاصل از فشردن دانه جهت تغذیه حیوانات بکار می رود. همچنین برای ‏انسان هم بکار می رود که دارای آمینواسیدهای بینابینی و کربوهیدارت و ‏مقدار کمی روغن باقی مانده است که برای رژیم انسان ضروری است.‏
شاهدانه دارای اثرات دارویی است و حاوی مواد روان گردان هم نیست. معمولا ‏از شاهدانه بخاطر فیبر آن استفاده می شود و در مورد خواص دارویی آن ‏اطلاعات زیادی وجود ندارد. از گیاه شاهدانه جهت سوخت هم استفاده می شود. ‏یکی از این سوختها بیودیزل است که در آن روغن، دانه ها و ساقه شاهدانه ‏وجود دارد. از سوختهای دیگر می توان به بیوالکل حاصل از ساقه فیبری ‏اشاره کرد.‏
یک واریته شاهدانه می تواند مقدار زیادی دانه تولید کند(‏ ‏1-5/0) که ‏شامل مقدار مناسبی از روغن باشد. معمولا واریته های شاخه دار مقاوم تر ‏هستند. برای تولید دانه گیاه نر ، پس از گرده افشانی تغییر مکان می دهد ‏و فضا را برای گیاه ماده قرار می دهد. ماتیو(1980) بیان که در گیاهان تک ‏پایه که جنس نر و ماده بر روی یک پایه قرار می گیرند دانه می تواند ‏مضاعف شود. معمولا استفاده کردن از روش غیر جنسی، باعث تولید محصول بیشتر ‏می شود.‏
تعداد گلهای در هر گیاه و بنابراین تعداد دانه می تواند بوسیله هرس ‏کردن( وقتیکه اندازه گیاه 30-50‏cm‏) افزایش یابد.‏
براساس نظریهDefre‏(2004) شاهدانه باید قبل از تشکیل گل برداشت شود زیرا ‏هنگام گل دهی کیفیت فیبر کاهش می یابد. همچنین این نوع برداشت باعث می ‏شود تترا هیدروکانابیول در کمترین مقدار ممکن باشد.‏
پروتئین شاهدانه شامل همه 20 اسید آمینه شناخته شده و شامل 9 اسید آمینه ‏ضروری است که در بدن ما نمی توانند تولید شوند و برای ایجاد تعادل در ‏رژیم غذایی مهم هستند. پروتئین شاهدانه تریپسین اینهیباتور(بازدارنده) ‏آزاد است که جذب پروتئین را بلوکه می کند.‏
حدود 65 درصد از پروتئین شاهدانه مربوط به ایدستین می باشد که این ‏پروتئین فقط در دانه شاهدانه یافت می شود. ایدستین به هضم و گوارش غذا ‏کمک می کند و تا حدودی دارای فسفر آزاد است و تصور می شود که باعث ‏استحکام ‏DNA‏ سلولی می شود. پروتئین دیگر شاهدانه آلبومین است که پروتئین ‏گلوبولین با کیفیت بالاست، شبیه آنچه در تخم مرغ یافت می شود. فرایند ‏حرارتی بر روی دانه شاهدانه باعث تغییر پروتئین ها می شود که می تواند ‏بصورت نامحلول شدن و یا تغییر در قابلیت هضم باشد.‏
ساختمان و خواص روغن‎ ‎شاهدانه
روغن شاهدانه تصفیه نشده که به وسیله پرس سرد استخراج می شود به رنگ زرد ‏تا سبز تیره است و دارای طعم مطلوب شبیه پر گردو است. البته گاهی هم ‏همراه با احساس تندی است. دانه و روغن شاهدانه معمولا حاوی مواد روان ‏گردان نیست.‏
گزارشاتی مبنی بر ساختار روغن شاهدانه بیان شده است و همه آنها متفقاً ‏تولید روغن را در سوئیس و از گیاهان تک پایه اعلام کرده اند.‏
شاهدانه یکی از معدود گیاهانی است که شامل اسیدهای چرب امگا 3 و امگا 6 ‏و گامالینولنیک اسید است . بیان شده است که روغن آن به طور فوق العاده ‏ای حاوی اسیدهای چرب غیر اشباع می باشد.(80-70درصد) در حالیکه مقدار ‏اسیدهای چرب اشباع در آن کمتر از 10درصد است.‏
اسیدهای چرب ‏W‏6‏‎,W‏3 جز اسیدهای چرب ضروری هستند. و انسان باید آنها را ‏مستقیما و بصورت خالص به دست آورد. آنها نمی توانند از طریق متابولیسم ‏غذاهای دیگر به دست آیند. این اسیدهای چرب باعث کاهش کلسترول می شوند. ‏همچنین چون دارای خاصیت ضد التهاب هستند به مشکلات مفاصل و آرتریت کمک می ‏کنند.‏
استفاده از مواد غذایی که دارای اسیدهای چرب غیر اشباع هستند باعث کاهش ‏خطر حمله قلبی می شود، چون اسیدهای چرب امگا 3 باعث لخته شدن خون می ‏شوند .‏
تحقیقات جدید نشان می دهد که اسیدهای چرب غیر اشباع در مبارزه با چاقی ‏اهمیت دارند.‏
اسیدهای چرب موجود در روغن شاهدانه شامل اسیدلنیولئیک (‏W‏6)‏‎ ‎و اسید ‏لینولنیک (‏W‏3)می باشد که به ترتیب 70-50 درصد و 25-15 درصد وجود دارند و ‏مقدار اپتیمم آنها برای تغذیه انسان نسبت 1 به 3 است. این گیاه در بین ‏گیاهان روغنی کاملا بی نظیر است اگر چه روغن دانه مویز(کشمش بدون دانه ) ‏ارقامی نزدیک شاهدانه دارد.‏
در روغن شاهدانه مقدار کمی گامالینولنیک وجود دارد. اما اگر این مقدار ‏با سایر منابع مقایسه شود شاید نسبت به آنهایی که نمی توانند بطور مناسب ‏لینولنیک اسید را به اسید گاما لینونیک تبدیل کنند. مناسب باشد. همچنین ‏این روغن از مصرف زیاد اسیدگامالینولنیک جلوگیری می کند.‏
زراعت این گیاه ساده است و می تواند به عنوان یک منبع جهت استخراج ‏گامالینولنیک اسید جهت مصرف رژیمی بکار رود.‏
روغن شاهدانه حاوی آنتی اکسیدانت(‏VIT E‏) است. همچنین کاروتن به عنوان ‏پیشساز ویتامینA‏ فیتواسترولها، فسفولیپیدها و کلروفیل در آن وجود دارد.‏
روغن شاهدانه همچنین به عنوان عامل ایجاد طعم در نان کاربرد دارد.‏
نیاز روزانه به روغن شاهدانه 28-14 میلی لیتر (1تا 2 قاشق سوپخوری) است ‏‏. این مقدار بین 16-8 گرم ‏W‏6و 6-3 گرم ‏‎ W‏3است.‏
مقدار زیاد اسیدهای چرب غیر اشباع باعث افزایش حساسیت آن در برابر تند ‏شدن اکسیداتیو می شود بطوریکه باندهای مضاعف غیر اشباع حتی در برابر ‏اکسیژن محیط هم آسیب پذیر هستند و مقدار این حساسیت در برابر حرارت و ‏نور افزایش می یابد. بخاطر همین این روغن برای سرخ کردن و پختن مناسب ‏نیست. اما حرارت ملایم برای زمان کوتاه می تواند قابل قبول باشد. بهترین ‏مصرف آن می تواند به عنوان روغن سفره، روغن سالاد یا جانشین کره و ‏مارگارین و روی نان باشد و از این نظر شبیه روغن زیتون است.‏
روغنهای گیاهی غیر اشباع مانند روغن شاهدانه در حرارت بالاتر از ‏C‏°150درجه (‏‎°F‏300) تغییر پیدا می کند و می تواند باعث تولید اسیدهای چرب ‏ترانس می شود که باعث افزایش عدد پراکسید می شود.‏
استخراج روغن
در حال حاضر استخراج روغن شاهدانه در مقیاس وسیع نیست. این فرایند گاهی ‏هم نسبتا متفاوت انجام می شود. ابتدا دانه های رسیده و نارس مخلوط می ‏گردند و این بخاطر اشکالی است که در زمان مناسب برداشت وجود دارد. چون ‏تمام دانه ها در یک زمان به مرحله بلوغ و رسیدگی نمی رسند. در حضور دانه ‏های نارس رطوبت دانه ها افزایش پیدا نمی کند. همچنین طعم هم اصلاح می ‏شود.‏
دانه شاهدانه که در مناطق گرمسیری است به نظر می رسد که فاقد مقدار ‏مناسب لینولنیک اسید باشد. در مناطق معتدل مقدار اسیدهای چرب اشباع کمتر ‏است. شاید انتخاب طبیعی در عرض جغرافیایی شمالی باعث شده که روغن آن ‏دارای ظرفیت ذخیره انرژی بیشتر باشد
یا اینکه در دمای پایین تر بصورت مایع باشد. نتایجی که در برخی تحقیقات ‏اعلام شده است بیانگر تفاوت در زمان رسیدن محصول است. چون ساختمان ‏اسیدچرب غیر اشباع در انواع نارس کامل نشده است، بنابراین حداکثر رسیدگی ‏دانه ها و جداکردن دانه های نارس برای تولید یک روغن با کیفیت اهمیت ‏دارد.‏
بعد از اینکه برداشت انجام شد، دانه شاهدانه خشک می شود تا میزان رطوبت ‏آن به 10 درصد یا کمتر برسد. بنابراین از جوانه زدن در طی ذخیره سازی ‏جلوگیری می شود.‏
بعد از خشک شدن این مواد تحت اثر پرس حلزونی هیدرولیکی قرار می گیرند که ‏فشار آن تا ‏Bar‏500 و بصورت افزایشی است. در نتیجه دما به مقدار خیلی کم ‏افزایش می یابد. حدود 35 درصد از روغن در دانه ها باقی می ماند. گاهی ‏فرایند پرس دوباره انجام می شود تا مقدار بیشتری از روغن آن خارج شود. ‏اگر چه که باعث کاهش کیفیت می شود.‏
در این روش که پرس سرد نامیده می شود استخراج بصورت برابر و یکسان انجام ‏نمی شود بنابراین تکنیک استفاده ازحلال یا درجه حرارت بالا بکار برده می ‏شود. اما این روشها باعث ایجاد تغییراتی در روغن می شود.‏
مقدار کمی از روغن هم که بازیافت نشده است بعدا تحت فرایند فیلتراسیون ‏قرار می گیرد. فرایند بطری گذاری باید خیلی سریع انجام شود و پرکردن تحت ‏نیتروژن و در بطری های غیر شفاف باشد. سپس فرایند خنک کردن انجام می ‏شود. چون قرار گرفتن در معرض نور یا اکسیداسیون باعث کاهش کیفیت روغن می ‏شود. برای ذخیره سازی به مدت طولانی هم باید عمل انجماد صورت گیرد. ‏افزودن آنتی اکسیدانت هم باعث افزایش زمان نگهداری در دمای اتاق می شود.‏
استفاده از فرایند استریلیزاسیون بر روی دانه شاید بر روی روغن اثر ‏تخریبی نداشته باشد اما باعث آسیب رساندن به دانه و نفوذ هوا و قارچها ‏به آن می شود. بخاطر همین باید از خوردن دانه شاهدانه که هیج فرایند ‏پختی بر روی آن انجام نشده است اجتناب شود مگر اینکه کاملا تازه باشد.‏
بیان سؤالات
سؤالاتی وجود دارد مبنی بر اینکه چرا تا کنون از مصرف وسیع روغن شاهدانه ‏جلوگیری می شده است در حالیکه ازنظر تاریخی به عنوان یک منبع بالقوه ‏برای روغن است و شاید هیچ منبعی مانند روغن شاهدانه وجود نداشته باشد که ‏در رژیم غذایی انسان و تعادل لینولئیک اسید و لینولئیک اسید موثر باشد. ‏پاسخ اینست که احتمالا در این بین گیاهان زیادی به عنوان منبع روغن ‏شناخته شده اند در حالیکه ارزش تغذیه ای روغن شاهدانه خیلی کم بررسی شده ‏است. در برخی از کشورها هم زراعت آن ممنوع شده است و از فعالیت صنایع ‏غذایی در جهت تحقیق درباره این دانه جلوگیری شده است. البته امروزه در ‏برخی از کشورها زراعت شاهدانه انجام می شود و به مردم درباره توانایی ‏بالقوه این گیاه اطلاعات داده می شود و تجارت آن هم انجام می شود. آنها ‏از شاهدانه به عنوان یک منبع تجدید شدنی برای خمیر در صنعت کاغذ سازی و ‏یک منبع یا فیبر بالا برای ساختن پارچه و به عنوان یک غذای جدید استفاده ‏می کنند. ‏
از سؤالات دیگری که درباره روغن شاهدانه وجود دارد اینست که آیا این ‏ترکیب روان گردان است؟ پاسخ خیر است. چون خواص سست کنندگی شاهدانه مربوط ‏به صمغ چسبناکی است که به مقدار زیاد در بالای بخش گلدار گیاه و قبل از ‏اینکه دانه بطور کامل رشد کند وجود دارد.‏
ترکیبات روان گردان این ؟ هم تتراهیدروکانابینول (‏THC‏) نام دارد. گیاه ‏شاهدانه ای که برای تولید روغن به کار می روددارای ضمع کلی است و ‏زمانیکه دانه برداشت می شود تولید ضمع آن کاهش پیدا کرده است. در نهایت ‏همه دانه ها قبل از اینکه پرس شوند پاک و شسته می شوند و در نتیجه محصول ‏نهایی هیچگونه ‏THC‏ ندارد.‏
سوال دیگری که در مورد روغن شاهدانه وجود دارد اینست که آیا استفاده از ‏روغن شاهدانه غیر مجاز است؟ پاسخ این است که روغن شاهدانه کاملا قانونی و ‏مجاز است. البته بدیهی است که این محصول دارای اهمیت سیاسی است. سالها ‏از شاهدانه به عنوان گیاه شیطانی نام برده می شد و زراعت و کشت آن هم ‏متوقف شده بود.‏
همچنین سوالاتی درباره خواص فیزیکوشیمیایی روغن استخراج شده، ساختاری تری ‏گلیسریدها و اثرات فیزیولوژیکی و روشهای استخراج و ذخیره سازی بطوریکه ‏از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد و کیفیت تغذیه ای آنرا در حد قابل ‏قبول نگه دارد باقیمانده است که باید در آینده بررسی شوند.‏
مزایای استفاده از دانه و روغن شاهدانه
‏1- منبع عالی برای اسیدهای چرب ضروری شامل امگا3 ، امگا6 و گالینولنیک ‏اسید ‏
‏2- کاهش میزان کلسترول ‏‎ LDLخون
‏3-کاهش فشار خون ‏
‏4- بهبود عملکرد سیرکولاسیون قلبی – عروقی
‏5- افزایش سطح انرژی و سرعت متابولیسم
‏6- کاهش التهاب و علائم آرتریت
‏7-بهبود عملکرد ماهیچه ها بعد از ورزش
‏8-ایجاد حالت ملین و سست کننده در ماهیچه های اسپاسمی( منقبض شونده)‏
‏9- بهبود شرایط پوست و مو
‏10- برطرف کردن حالت تهوع ناشی از شیمی درمانی در بسیاری از سرطانها‏
‏11- کمک به افزایش هوشیاری و کاهش خستگی
‏12- کاهش آب سیاه ( کوری تدریجی)، صرع، رماتیسم، نفخ، استرس، و میگرن
‏13- ماده ای قانونی است که برای رژیم گیاه خواری بکار می رود.‏
‏14- محصولات شاهدانه می توانند به عنوان طعم دهنده بکار روند .‏
آینده شاهدانه
تکنولوژی های جدید شاهدانه را در صنعت کاغذ سازی مناسب می سازد. همچنین ‏می تواند به عنوان یک منبع انرژی تجدید شدنی و جایگزین محصولات پتروشیمی ‏بکار رود. پلاستیک شاهدانه یک تکنولوژی جدید است که براساس 100-20 درصد ‏فیبر شاهدانه است.‏
افزایش تمایل مردم برای استفاده از مواد غذایی سالم باعث تجارت دانه ‏شاهدانه همراه با پوست آن شده است. همچنین روغن شاهدانه بطور روز افزون ‏در صنعت بکار می رود.‏

تکتم محمدی مقدم‎- ‎‏ محمد حسین حداد خداپرست ‏

دیدگاه ها

د
۱۳۹۶/۱۲/۰۴ ۱۶:۳۲
تشکر
بدون نام
۱۳۹۶/۰۱/۱۳ ۱۷:۲۷
میخوا م بدونم برای سر طان سارکوما خوبه؟
مجتبی
۱۳۹۵/۰۹/۱۸ ۱۷:۲۴
سلام میخواستم بدونم حقیقت داره روغن شاهدانه برای درمان پارکینگسون مفیده
خواص شاهدانه
۱۳۹۵/۰۵/۱۶ ۰۷:۲۹
خوب بود مرسی
محسن
۱۳۹۴/۱۱/۲۵ ۰۰:۴۸
ببخشید خواستم بدونم کشاورزی و کاشت این گیاه در این مجازه یا نه؟
سیدولی
۱۳۹۴/۰۸/۲۱ ۱۸:۲۵
با سلام میخواستم بدونم روغن شاهدانه ای که بصورت جوشیده شدن در آب جوش بدست میاد قابل استفاده هست؟اگر هست معمولا به چه صورتی استفاده میشه؟
حسین رازقی
۱۳۹۴/۰۷/۱۴ ۱۹:۲۹
سلام وخسته نباشید خدمت شما دوستان عزیز بنده واردکننده دانه شاهدانه بودم که متاسفانه بدلیل روانگردان بودن بوته شاهدانه ازسال1385ممنوع گردید ک

اگر تصویر خوانا نیست اینجا کلیک کنید

همزمان با تأیید انتشار دیدگاه من، به من اطلاع داده شود.
* دیدگاه هایی كه حاوي توهين است، منتشر نمی شود.
* لطفا از نوشتن دیدگاه های خود به صورت حروف لاتين (فينگليش) خودداري نماييد.